Pódese facer humor de todo? (sobre os límites do humor)

Félix Caballero

Hai uns días, co gallo dunha disertación sobre o humor gráfico na prensa galega que tiven o privilexio de facer convidado por un amigo (ía dicir un querido amigo, pero iso é un pleonasmo, porque a amizade é sempre unha forma de amor), volvéronme facer a pregunta do millón de euros: pódese facer humor de calquera cousa? Ten límites o humor? Daquela saín do paso cunha resposta máis ou menos improvisada que non me deixou satisfeito de todo. Hoxe, logo de reflexionar un chisco máis sobre o asunto, quero pór por escrito a miña posición:

1) Pódese facer humor de todo? Si, pode e débese, porque o humor é sempre saudable. Sobre todo, pode e débese facer humor do solemne, do grave, do estirado, do falsamente serio. E digo “do falsamente serio” porque o humor si que é serio, pero nunca solemne. Ao revés, é antisolemne. Cómpre, pois, diferenciar entre o serio e o solemne. O humor é sempre antisolemne, digo, e non só a sátira, senón tamén as formas máis benévolas do humor, é dicir, o humorismo e a comicidade, porque nos amosan a nobreza do ridículo e a ridiculez do nobre. Todo pode ser relativizado, nada é tan importante como coidamos, comezando por nós mesmos.

2) Pódese facer humor de calquera cousa, pero non de calquera maneira. Aí está a chave da cuestión. Basicamente, hai dúas maneiras de facer humor: ferindo ou aliviando; achegando dor ou ledicia. Coido que o filósofo francés André Comte-Sponville explicouno moi ben cando dixo: “Pódese chancear sobre todo: o fracaso, a morte, a guerra, o amor, a enfermidade, a tortura. O importante é que o riso engada algo de ledicia, algo de dozura ou lixeireza á miseria do mundo, e non máis odio, sufrimento ou desprezo. Pódese chancear con todo, pero non de calquera xeito. Un chiste xudeu nunca será humorístico na boca dun antisemita”. Non será humor, senón unha canallada, outra forma de aumentar u odio e mais o sufrimento. Porén, un chiste na boca dun xudeu pode ser –e de feito é– unha das máis xenuínas forma de humor, porque será unha das máis intelixentes e eficaces maneiras de exorcizar demos, de aliviar a dor, de autoprocurar benestar psíquico e emocional a un mesmo e á colectividade da que un forma parte.

Cómpre falar aquí da ditadura do politicamente correcto e mais do humor negro. O problema do politicamente correcto consiste, precisamente, en que non é quen de entender isto: que se pode facer humor de todo, pero non de todas as maneiras. Para o politicamente correcto hai temas dos que non se pode falar, e punto, por iso é unha ditadura. O políticamente correcto ten resucitado os tabús, caendo nun dobre paradoxo, porque reintroduce na modernidade e desde posicións supostamente progresistas un asunto –os tabús– propio do pasado e dunha mentalidade reaccionaria.

Para quen é politicamente correcto, non se pode facer chistes sobre determinados colectivos ou cuestións, pero todos sabemos que algúns chistes sobre eses asuntos (e subliño o de algúns, para que ninguén se leve a engano), sobre todo en boca de persoas afectadas directamente por eles, poden facer máis ben ca mal, porque teñen un efecto catárquico ou balsámico. Cando Woody Allen di “se tivese nacido en Viena no canto de en Nova York, hoxe sería a pantalla desa lámpada, non é?”, non está aumentando a dor da súa xente, senón ao revés, restándoo.

Entramos xa de cheo no humor negro, a segunda cuestión da que quería falar. Alén da súa má prensa nalgúns círculos, o humor negro é lexítimo e mesmo necesario. O que acontece é que en España adoita ser mal entendido. O humor negro rise da morte, non do morto, mais no noso país a maioría rise deste en troques daquela. Só así se comprende a polémica ao redor de Guillermo Zapata, o concelleiro de Madrid xulgado por uns tuits aldraxantes sobre Irene Villa e as nenas de Alcásser. El alegou que eses tuits se escribiron no contexto dun debate sobre os límites do humor negro. Enganábase ou mentía (ou mentíase, que vén sendo o mesmo), porque non se estaba a rir da morte, senón de mortos (ou feridos ou mutilados), e non precisamente por morte natural, senón de “mortos matados”, de vítimas do abuso e da inxustiza con nome e apelidos. A Audiencia Nacional absolveuno confirmando que as mensaxes se emitiron no transcurso dun debate sobre “o humor macabro”. Sobre que os tuits non son reprobables desde o punto de vista penal –como afirmou o tribunal–, non teño nada que dicir, pois non son xurista, pero o de que constitúen unha manifestación de humor macabro non podo compartilo en absoluto. Facer mofa de vítimas coma elas é vitimizalas de novo, polo que, lonxe de humor negro, só podo cualificar eses tuits de canallada.

3) Rirse dunha pobre vítima, dunha persoa débil e indefensa, non é nunca humor, nin sequra sátira. A mención á forma máis agresiva do humor –a sátira– non é baladí. Non estou condenando a sátira, todo o contrario. A sátira ten o seu sentido, a súa utilidade e a súa lexitimidade. A sátira si ataca, fire, fai dano. Esa é a súa esencia. E non ten que pedir desculpas por iso nin hai que esixirlle que sexa xusta, que ofenda con xustiza e proporción. Iso sería un absurdo. Repito que na súa esencia está ferir, facer dano. O satírico é sempre xuíz e parte. Ademais, como definiu moi ocorrentemente Lorenzo Gomis, o humor gráfico (tamén a sátira gráfica) é unha noticia imaxinaria en función de comentario. Non se lle pode pedir que sexa verdadeiro (e, polo tanto, xusto) ao que é imaxinario, unha invención. O humor gráfico (tamén a sátira gráfica) é un comentario da actualidade, unha opinión, coma a columna xornalística ou mesmo o editorial, mais, a diferenza deles, non ten que argumentar (achegar argumentos verdadeiros e xustos); chégalle con insinuar, apuntar, ironizar. Pero ao que ía. Para ser lexítima, para empatizarmos con ela, para celebrármola, a sátira ten que atacar o poderoso, o forte, o verdugo, a quen está arriba, nunca o débil, a vítima, a quen está abaixo. A sátira ten que se dirixir de abaixo arriba, nunca de arriba abaixo. Aí radica a súa lexitimidade e mais a súa función, porque a sátira ten unha función catárquica –o satírico (e o seu púbico con el) experimenta unha catarse cando ataca, cando ofende, cando morde (a sátira é unha vía de escape que permite mudar por un momento o malestar do débil en pracer, a súa febleza en sensación de forza)–, mais tamén outra función de melloramento social, porque non deixa de sinalar vicios (individuais ou coletivos) para seren corrixidos.

4) En resumo: ten que ter límites o humor? Si, e de feito xa os ten: as leis ordinarias (nunca as leis especiais de información, propias de réximes totalitarios ou autoritarios e, xa que logo, sinónimos sempre dunha reprobable censura), é dicir, o Código Penal. E a maiores, o sentido común e o bo gusto, convenientes para todo, non só no eido do humor. No Código Penal atopamos eses lexítimos límites ao humor: o dereito á honra, á intimidade, á vida privada e á propia imaxe; o delito de odio e mais o da incitación ao odio... A calumnia, a inxuria, a difamación, a incitación ao odio nunca serán humor, senón delitos. E canalladas.