Pepe Carreiro: “Deixei de publicar nos diarios pola censura, porque queren xente dócil. O humorista ten que poñer un espello, e á xente non lle gusta que llo poñas”

Por Félix Caballero
(Extracto da entrevista publicada no meu libro O humor en cadriños, editado por  Rinoceronte en 2012). 

Pepe Carreiro é un dos humoristas gráficos galegos máis críticos, un dos mellores expoñentes de que o viñetista pode e debe actuar coma un editorialista,  mais a censura retirouno da prensa diaria e agora anda refuxiado nas revistas.
Xosé Carreiro Montero naceu en Vigo en 1954. Comezou a debuxar moi novo, influído polos personaxes da editorial Bruguera, á que se atreveu a enviar algún traballo cando aínda era só un adolescente.
A súa andaina profesional principiou en 1977 coa banda O fillo de Breogán no voceiro comunista A Voz do Pobo, ao que seguiu O galo Camilo en Teima. Colaborou en Faro de Vigo, La Voz de Galicia, El Mundo, El Pueblo Gallego, Diario de Galicia, Xornal de Galicia, A Nosa Terra e A Peneira, entre outras publicacións, con viñetas cargadas de crítica social e política. Actualmente publica nas revistas A Trabe de Ouro e Tempos Novos.
Foi un dos fundadores das revistas de humor gráfico e literario Can sen Dono e Xo!, que levaba por subtítulo A voz que cala as bestas.
No ano 2000 comezou a publicar na editorial A Nosa Terra a serie infantil Os Bolechas, protagonizada por unha familia numerosa que fai da vida cotiá unha aventura, e da que se editaron máis de 300 títulos. O proxecto conta agora co pulo da produtora Bolanda e chegou mesmo á TVG.
Publicou dos libros de recompilación de viñetas: Fraga na Galiza (Laiovento, 1997) e Peor que onte, pero mellor que mañá (Fervenza, 2004). En 2003 recibiu o Premio Ourense de Banda Deseñada por toda a súa traxectoria. 

De cativo, vostede era un gran lector das historietas de Bruguera, editorial á que enviou traballos cando comezaba no humor gráfico. É certo que non lle chegaron a publicar nada porque dicían que non tiña calidade de abondo? 

Cos personaxes de Bruguera vivín un mundo extraordinario. Cheguei a debuxalos, a recortalos, a xogar con eles… Para min seguen tendo unha tenrura especial, aínda que Mortadelo y Filemón xa non os leo porque os sei de memoria, sei o mecanismo que utiliza Ibáñez. Cando tiña uns catorce anos quixen intentar facer eu tamén historietas. Mandei a Bruguera algo, non recordo que, tiña que ser unha cousa moi de afeccionado. Foron moi atentos e contestáronme. Eu insistín e eles mandáronme un guión feito por un guionista profesional, unha cousa extraordinaria para min. O que me propoñían era unha historia sobre o Oeste e o Sétimo de Cabalaría. Fixen dúas páxinas, pero non lles gustaron. Non tiñan calidade. Entón mandáronme unhas páxinas de Lucky Luke, de Morris, e dixéronme que se tiña interese nese mundo do Oeste podería aprender con ese debuxante.

Séntese debedor da tradición de Castelao e dos humoristas gráficos galegos anteriores á Guerra Civil? Cales foron as súas principais influencias como humorista gráfico?

Lin a Castelao e gústame moito Maside, pero lin moitísimo a Bagaría –que sempre me entusiasmou– e todo o que caía nas miñas mans de calquera parte do mundo, sen coñecer mesmo os autores: o Punch inglés, revistas descoñecidas… Bebín de todos os lados. No sentido directo, non me sinto influído por ninguén, non son daqueles debuxantes que empezan influídos por un debuxante determinado. De neno, con catorce ou quince anos, lía debuxos de Quesada, pero tamén Mortadelo ou El Capitán Trueno.

Pódese falar de xeracións no humor gráfico galego dos últimos 40 anos? Séntese membro dalgunha xeración? Séntese máis perto dos autores da súa idade ca doutros máis vellos ou novos?

Non me gusta que me encasillen nin encasillarme eu. Hai que estar sempre en evolución. Seguir facendo o que facías hai vinte anos paréceme morrer, porque hai necesidades distintas, sobre todo vitais, que te empurran a manifestarte de maneira tamén distinta. Hai pouco publiquei unha viñeta diaria no Xornal de Galicia durante un ano e tratei de facer unha transformación do que viña facendo ata entón, sobre todo desde o punto de vista do debuxo. O que si é certo é que moitos de nós tivemos algunhas vivencias en común: participamos nos encontros de humor de Salvaterra, que despois se celebraron no Porriño e noutros sitios; coincidimos practicamente todos na revista Can sen Dono… Iso marca incluso amizade persoal. Desde ese punto de vista, si se pode falar dunha xeración, pero hai que estar sempre aberto.

Deu a prensa galega ao humor gráfico o espazo e o tratamento que merece?

Neste momento, non. Houbo un tempo en que a viñeta de humor gráfico se trataba coma os artigos de opinión e insertábase na sección de opinión dos periódicos. Aí tiña o tratamento adecuado. Cando a viñeta se traslada a pasatempos, como están a facer algúns periódicos, como La Voz de Galicia con Xaquín Marín, estase ferindo o humor. O humor non é un pasatempo. E despois algúns humoristas gráficos desta nova xeración están frivolizando o humor e caíndo un pouco no chiste. Algúns teñen verdadeira graza, pero penso que o humor ten outra condición e non ten que ser metido en páxinas superficiais, porque o humor fai moitas veces o editorial do periódico.

É o humorista gráfico un xornalista, un editorialista?

Creo que si. Eu, desde logo, sempre tratei a viñeta coma un editorial. O diario Galicia, que dirixiu Paz Andrade, publicaba unha viñeta de Castelao na primeira páxina e tiña a concepción de que a viñeta era o editorial do periódico. A prensa seria segue esa tendencia.

Gañou nos últimos anos o humor gráfico galego en calidade gráfica, mais diminuiu a calidade do humor? Mudou o humor polo chiste? Traballaban antes os humoristas como sinaturas, como columnistas, e agora só ilustran noticias?

Hai xente tecnicamente boa no debuxo, pero cun tratamento superficial, e eu creo que o humor debe ter un tratamento gráfico e textual máis forte, máis profundo. Hai xente que non ten calidade gráfica ningunha. E en xeral, tanto nos que teñen calidade gráfica como nos que non, o humor baixou moitísimos enteiros. Non sei a que se debe, se ten que ver coa posmodernidade, co famoso pensamento fébel, co medo da xente a pensar ou a se pór trascendente, etc. Seguramente será pasaxeiro e mañá sairá xente que conciba o humor dunha maneira máis comprometida. Non creo que os tempos pasados fosen mellores.

Cal é o momento do humor gráfico en Galicia hoxe en día comparado con outras etapas vividas por vostede?

É malo. Xa desde o punto de vista económico, que non é o principal, porque eu sempre pensei que do humor non podes vivir. O que me pagaban en La Voz de Galicia hai dez ou quince anos era máis có que lles están pagando a algúns humoristas nos xornais hoxe. E despois, canto ao tratamento, hai certos periódicos que lle dan o tema ao humorista e incluso lle din como debe tratalo, co cal a función do humorista perde sentido, porque entón te convertes nunha especie de bufón do periódico. E por suposto, disto son responsábeis tamén os propios humoristas.

Que características ten que ter unha boa viñeta?

No meu caso todo é moi intuitivo. Primeiro busco un tema; despois, a miña opinión; e logo, o tratamento humorístico, que é o máis difícil. A composición e realización do debuxo para min é fácil; podo tardar dez minutos; non necesito facelo antes a lápis. O problemático é como tratar o tema; pódeme levar unha hora.

Que busca no lector? O riso? O sorriso? A reflexión? Conciencialo?

Todo iso. O humorista normalmente non busca o riso. O lector pode rir, naturalmente, pero sempre que acompañe a risa cunha reflexión. E se podes concienciar, ou polo menos, comunicar as túas ideas ao lector, mellor. Non se trata de ser un mesías nin de adoctrinar a ninguén.

Hai que coidar moito o debuxo no humor gráfico?

Moitísimo. O debuxo é a túa ferramenta. Se queres facer unha crítica e o debuxo non ten calidade, esa crítica non ten forza, vénse abaixo. Hoxe en día hai xente boa publicando, pero tamén xente moi mala, tan mala como se un redactor puxese Vigo con be, por exemplo. Iso non se debe permitir. A calidade é fundamental. Se un texto literario é malo, non vale para nada. Aínda que tivese unha profundidade crítica terríbel, perdería toda a forza. A forma é importante.

Custoulle moito atopar un estilo de seu? Mudou o seu estilo co paso do tempo?

Si, foi mudando. Nunca busquei un estilo determinado. Cando se empeza nisto, todo o mundo busca un estilo persoal, pero para min nunca foi unha obsesión. Foi xurdindo. Eu traballaba moitísimo con pincel, pero cando empecei a publicar no Diario de Galicia e despois en La Voz de Galicia, comecei a utilizar o grafo fino e foi xurdindo un estilo. Despois volvín utilizar o pincel, combinándoo con outras cousas, e ultimamente metinme no carbón.

Que importancia ten para un humorista gráfico atopar un personaxe fixo?

Cando comezaba fixen varias tiras de personaxes fixos. Primeiro, o fillo de Breogán, que, aínda que era un castrexo, era unha tira de actualidade, porque vivía os problemas de hoxe. Despois, o galo Camilo, unha tira diaria que se publicaba en El Pueblo Gallego e na que había unha serie de personaxes secundarios, como o pito Celso. Cando me metín na viñeta nunca tiven personaxe fixo. O que si tiña era xente que caricaturizaba habitualmente: [Manuel] Fraga, [Xosé Manuel] Beiras, [Fernando] González Laxe... Había xente que saía a miúdo porque eran os do tema do día. Tamén utilizaba algún recurso que se repetía, como o parado pedindo esmola na rúa –un personaxe que utilizo cambiándolle o cartel– ou as manifestacións con pancartas.

Ten que ter sempre o humor gráfico unha intencionalidade crítica, de denuncia? Que lle parece o humor polo humor?

O humor absurdo é tan válido como o político. A min gústame moitísimo Tip y Coll, por exemplo. O que non soporto é cando se cae na trapallada, no chocalleiro.

Censuráronlle traballos? Hai censura no humor gráfico en Galicia hoxe en día? E autocensura? Ten todo isto algo que ver co feito de que vostede, malia a súa destacada traxectoria, non publique acotío humor gráfico en ningún dos principais diarios galegos?

Eu hoxe en día estou apartado dos medios precisamente pola censura. En revistas si estou publicando –n’A Trabe de ouro e en Tempos Novos–, pero agora éme practicamente imposible publicar en diarios, porque o que queren é xente dócil, que divirta un pouco, que conte o chiste do día e non se meta en máis problemas. A censura sempre foi un problema. Castelao tivo que pasar os seus debuxos pola censura militar. Bagaría tivo que recorrer a facer unha especie de xeroglíficos, que chamaba debuxos de almofada e que practicamente non entendía ninguén. Incluso nesta democracia tan flamante, moitos humoristas sufrimos a censura. Eu deixei de publicar en La Voz de Galicia por criticar os bombardeos sobre Iraq. Por meterme coa Igrexa tamén me chamaron unha vez a atención. Eu traballei sempre doutra cousa –como debuxante publicitario, ilustrador…– para non depender do humor, porque podes quedar sen traballo en calquera momento. Despois publiquei durante un ano en El Mundo, cuxa sección de Galicia non era tan golpista como o resto do periódico. Era unha especie de illa dentro do xornal, pero cambiou de director e un día tivo unha chamada de atención de [Xesús] Pérez Varela, que estaba de conselleiro de Cultura, e dixéronme que non podía publicar máis. Sentáronlle mal varias cousas, pero sobre todo un debuxo no que puña a Fraga como partido en cachos. Daquela, a situación era así, pero as verdades non as podes dicir, molestan. O humorista pode estar equivocado, naturalmente, pero o que debe facer é poñer un espello, e á xente non lle gusta que llo poñas.

Que grao de autonomía ten un humorista gráfico? É frecuente que lle dean o tema e mesmo o tratamento?

En certos periódicos si é habitual que che dean o tema, e non sería malo sempre que che permitan tratalo como queiras. O grave é se che din como tes que enfocalo. En todo caso, eu estou incómodo tamén se me propoñen o tema. En ningún periódico nos que publiquei  pasou diso, menos en El Mundo, que empezaron dicíndome: “Hoxe hai estas tres noticias”, e eu ao terceiro día dínxenlles: “Eu así non podo traballar”, porque o que eles vían simpático ao mellor a min non me resultaba simpático nin criticable. Pero hai humoristas que se encontran máis cómodos se lles acotan o espazo.

Cal é a súa relación coa actualidade informativa? Gústalle traballar con ela o prefere facer un humor máis intemporal?

Eu prefiro traballar o tema do día. No Xornal de Galicia, teoricamente admitían o debuxo ata as cinco da tarde, pero na práctica podías mandalo ata as nove da noite, e ás veces apuraba demasiado o tempo. Iso creábame unha tensión enorme, que tamén é algo bonito, porque eu vivo moito o xornalismo, aínda que ás veces esa tensión sexa excesiva. Eu son incapaz de facer unha viñeta con moita antelación, porque perde a oportunidade de incidir na realidade diaria. Só facía varios debuxos cando marchaba de vacacións, sobre temas moi xenéricos.

Vostede é un dos humoristas gráficos galegos que ten amosado unha meirande facilidade para variar de rexistro. Amais do seu labor como humorista gráfico están os seus traballos de banda deseñada e outros para o público infantil. É bo para un humorista gráfico ter varios rexistros?

Hai xente que quere manter unha un estilo e non saír del. Eu gozo cambiando de rexistro, sobre todo cando tes que ir a públicos distintos. Nos Bolechas, por exemplo, utilizo tamén o humor, pero un humor distinto, para nenos pequeniños, primeiros lectores. Nos libros de divulgación histórica utilizo sempre o rexistro do humor e ás veces mesmo o sarcasmo ou a sátira. Ás veces un estilo novo faite pensar as cousas doutra maneira. Rexistros distintos para públicos distintos é unha obrigación. Nun debuxo para un neno de tres anos –como nos Bolechas– ou para un adolescente non podo facer o mesmo que nunha viñeta política.

Vostede foi fundador das revistas ‘Can sen Dono’ e ‘Xo!’. Como resumiría a primeira experiencia?

Naceu a comezos de 1983 e durou ata abril de 1991. Ao principio era mensual, despois bimensual, logo trimensual e terminou tendo unha periodicidade de intervención: sacabamos un número cando había algo interesante, como o referéndum da OTAN ou a reconversión naval, porque non tiñamos estrutura para manter a periodicidade. Os promotores fomos Gogue e mais eu. Queriamos facer unha revista porque para nós era complicado publicar na prensa e ademais nos facía ilusión. Primeiro falamos con Luis Mariño, que era daquela director de Xerais, pero non foi moi resolutivo. Logo presentamos o proxecto nun seminario de humor que se fixo en Sada, no Laboratorio de Formas, pero non interesou. Entón apareceu o editor Antonio Mascato, que se encargou do proceso de edición. A idea inicial foi sempre publicar a todo o mundo e así se fixo. En Can sen Dono publicaban dende Quesada a Xaquín Marín, pasando por todos os humoristas que querían colaborar, sen atranco ningún. Cambiamos moito de formato, porque cambiabamos de imprenta segundo os custos.

Que lembranzas ten de ‘Xo!’?

Fundámola entre Picho Suárez –que foi o organizador dos encontros de humor de Salvaterra–, Claudio López Garrido –que é economista, pero un humorista extraordinario– e mais eu. Era unha revista satírica, tratábase de dar caña a tope. Foi moito máis tendenciosa que Can sen Dono, máis homoxénea ideoloxicamente. Mascato tamén participou activamente. Ao principio era un semanario de catro páxinas e logo pasou a mensual, porque era moito traballo; eu acabei queimado.